Zmierzch demokracji. Zwodniczy powab autorytaryzmu – Anne Applebaum audiobook – Wstrząsająca diagnoza upadku wolności

Opis

Drodzy miłośnicy literatury faktu i refleksji nad współczesnością,

Z przyjemnością dzielę się z Wami moimi przemyśleniami na temat audiobooka “Zmierzch demokracji. Zwodniczy powab autorytaryzmu” autorstwa Anne Applebaum, w znakomitej narracji Alberta Osika. Jako badacz literatury i historii, od lat zgłębiam mechanizmy, które kształtują nasze społeczeństwa, a ta książka – a raczej doświadczenie słuchania audiobooka – poruszyła mnie zarówno na poziomie intelektualnym, jak i osobistym. Wydana przez Agorę w styczniu 2021 roku, pozycja ta jest nie tylko wnikliwą analizą polityczną, ale także swoistym lustrem, w którym odbijają się nasze współczesne lęki i nadzieje.

Pierwsze wrażenia z odsłuchu były mieszane – nie z powodu treści, lecz z powodu samego medium. Audiobooki, choć cenię je za dostępność, czasem wymagają od słuchacza większej koncentracji niż tradycyjna lektura. Jednak już po kilku minutach “Zmierzch demokracji” wciągnął mnie bez reszty. Anne Applebaum, laureatka Pulitzera i wybitna historyczka, z precyzją chirurga analizuje erozję demokratycznych wartości w Polsce, na Węgrzech, w Wielkiej Brytanii czy w Stanach Zjednoczonych za prezydentury Trumpa. To nie jest sucha akademicka rozprawa – autorka przeplata analizy z osobistymi refleksjami, co nadaje książce intymnego, niemal pamiętnikarskiego charakteru.

Osobiście szczególnie poruszył mnie sposób, w jaki Applebaum opisuje podziały ideologiczne wśród ludzi, którzy niegdyś dzielili wspólne wartości. Przypomniało mi to czasy moich studiów, gdy podczas seminariów o literaturze polskiej współczesnej dyskutowaliśmy z kolegami o tym, jak historia i polityka wpływają na nasze postrzeganie świata. Pamiętam, jak analizowaliśmy teksty Gombrowicza czy Miłosza, próbując zrozumieć, jak trauma historyczna kształtuje tożsamość. Te dyskusje były pełne pasji, ale i wzajemnego szacunku. Dziś, podobnie jak autorka, zauważam, że wiele z tych dawnych przyjaźni osłabło – nie z powodu braku czasu, lecz z powodu różnic, które wydają się nie do pogodzenia. Applebaum opisuje to zjawisko z bólem, wspominając dwa przyjęcia – jedno na przełomie wieków, pełne nadziei, i drugie w 2019 roku, naznaczone chłodem i milczeniem. To echo moich własnych doświadczeń sprawiło, że audiobook stał się dla mnie czymś więcej niż tylko analizą polityczną.

Przechodząc do treści, od strony merytorycznej “Zmierzch demokracji” jest dziełem niezwykle erudycyjnym. Autorka z mistrzowską precyzją analizuje mechanizmy, które prowadzą do osłabienia demokracji. Mówi o nostalgii za przeszłością, która staje się narzędziem w rękach populistów, o „średnim kłamstwie” – dezinformacji, która nie jest ani jawnie fałszywa, ani w pełni prawdziwa, a przez to tak niebezpieczna. W polskim kontekście szczególnie przejmujące są fragmenty o rządach Prawa i Sprawiedliwości, gdzie Applebaum, będąca żoną Radosława Sikorskiego, dzieli się osobistymi obserwacjami na temat zmian w naszym kraju. Nie sposób nie odnieść wrażenia, że jej diagnoza jest jak gorzka pigułka – trudna do przełknięcia, ale konieczna, by zrozumieć, dokąd zmierzamy. Z perspektywy historyka literatury widzę w tej narracji paralelę do dzieł Orwella – choć “Zmierzch demokracji” to literatura faktu, jej ostrzeżenie przed manipulacją i autorytaryzmem brzmi jak dystopijna przestroga.

Nie można pominąć wpływu pandemii, o której Applebaum również wspomina. Pokazuje, jak rządy o autorytarnych skłonnościach wykorzystują kryzysy do wzmacniania swojej władzy. To temat, który w 2021 roku, gdy audiobook miał premierę, był szczególnie aktualny. Słuchając tych fragmentów, przypominały mi się zajęcia, które prowadziłem dla studentów o literaturze polskiej XX wieku. Często prosiłem ich, by porównywali literackie wizje totalitaryzmu z rzeczywistością historyczną. Dyskusje o tym, jak kryzysy – czy to wojenne, czy zdrowotne – zmieniają społeczeństwa, zawsze były niezwykle inspirujące. Applebaum zdaje się stawiać podobne pytania, choć w bardziej współczesnym kontekście.

Jeśli chodzi o samo doświadczenie słuchania audiobooka, narracja Alberta Osika zasługuje na osobną pochwałę. Jego głos jest głęboki, spokojny, ale jednocześnie pełen emocji w kluczowych momentach. Dzięki temu nawet bardziej analityczne fragmenty nie nużą, a osobiste refleksje autorki brzmią autentycznie, jakby słuchało się rozmowy z bliskim znajomym. Jakość dźwięku jest bez zarzutu – nagranie jest czyste, bez irytujących szumów czy nierówności. To szczególnie ważne w przypadku literatury faktu, gdzie treść wymaga skupienia. Przyznam, że niejednokrotnie wracałem do wybranych rozdziałów, by lepiej przyswoić argumenty autorki, a przyjemność słuchania sprawiła, że nie było to uciążliwe. Dla osób szukających wartościowego “audiobook experience”, “Zmierzch demokracji” to pozycja obowiązkowa.

Nie oznacza to jednak, że książka jest pozbawiona wad. Z perspektywy badacza literatury i historii zauważam, że Applebaum, choć niezwykle wnikliwa, momentami popada w jednostronność. Jej krytyka autorytaryzmu jest przekonująca, ale brakuje mi szerszego spojrzenia na to, dlaczego tak wielu ludzi daje się uwieść populistycznym narracjom. Czy to tylko manipulacja, czy może głębsze niezadowolenie z globalizacji i nowoczesności? To pytanie pozostaje niedopowiedziane, a szkoda, bo mogłoby wzbogacić analizę. Ponadto, choć osobisty ton jest atutem, dla niektórych słuchaczy może być zbyt dominujący – zwłaszcza tych, którzy oczekują bardziej zdystansowanego, akademickiego podejścia.

Porównując “Zmierzch demokracji” do innych dzieł literatury faktu, nie sposób nie wspomnieć o “O tyranii” Timothy’ego Snydera, który również analizuje zagrożenia dla demokracji, czerpiąc lekcje z historii. Obie książki łączy podobna troska o przyszłość, ale Applebaum wyróżnia się bardziej osobistym podejściem. W polskim kontekście można by zestawić jej pracę z publicystyką Rafała Matyi czy Jadwigi Staniszkis, choć międzynarodowa perspektywa autorki nadaje jej analizie szerszego oddechu. Dla mnie, jako badacza, to właśnie ta porównawcza analiza – od Kaczyńskiego po Orbána i Johnsona – jest największą siłą książki.

Komu poleciłbym ten audiobook? Z pewnością osobom zainteresowanym polityką, historią i społeczeństwem – zarówno w polskim, jak i globalnym kontekście. To także pozycja dla tych, którzy szukają odpowiedzi na pytanie, dlaczego świat, który znamy, zdaje się chwiać w posadach. Choć nie jest to lekka lektura – czy raczej słuchowisko – to “listening experience” jest na tyle satysfakcjonujące, że warto poświęcić te niespełna sześć godzin. Dla tych, którzy szukają wartościowych treści za darmo, warto sprawdzić, czy platformy streamingowe oferują “audiobook free” lub okresy próbne – to świetna okazja, by zapoznać się z tym dziełem bez ponoszenia kosztów.

Na koniec chciałbym podzielić się osobistą refleksją. Słuchając “Zmierzchu demokracji”, nie mogłem oprzeć się wrażeniu, że historia, którą tak często analizuję w literaturze, wciąż się powtarza – choć w nowej formie. Jako badacz literatury polskiej XIX i XX wieku widzę w tym dziele echo dawnych ostrzeżeń, jakie płynęły z piór naszych pisarzy – od Mickiewicza po Kapuścińskiego. Applebaum przypomina nam, że demokracja to nie dar dany raz na zawsze, lecz wartość, o którą trzeba walczyć każdego dnia. To przesłanie, które zostaje ze słuchaczem na długo po zakończeniu odsłuchu.

Z literackim i obywatelskim namysłem,
Adam Nowak

Z literackim i obywatelskim namysłem,
Adam Nowak